ELİFDEN BAŞLAMAK
Tıfl-ı dil kaddin görüb aşka Elifden başladı
Rabbi yessir lâ tuassir Rabbi temmim bi'l-hayr
Şeyhülislâm Kemalpaşazâde'nin
Anlamı: Çocuk kalbi endamını görüp aşka elifden başladı
“Rabbim! İşlerimi kolaylaştır, zorlaştırma, Rabbim işlerimi hayırla sonuçlandır
Değerli dostlar bugün size Osmanlı’da en çok okunan kitaplar serisinden Nuhbetü’l-etfal adlı bir elifbâ kitabını tanıtacağım. Çocuklara Armağan demek olan Nuhbetü'l-etfal adlı eser Kayserili Mehmed Rüşdü tarafından hazırlanmış, Mehmed Rasih Efendi tarafından yazılmış ve Ressam Necib Efendi'nin Litoğrafya Destgâhında Ramazan 1274 / Mayıs 1858 tarihinde basılmıştır. Künyesi tam olarak şöyledir:
Nuhbetü'l-etfal [نخبة الاطفال] / Kayserili Mehmed Rüşdü [قيصريلى محمد رشدى].- ktb.: Mehmed Rasih.- İstanbul: Ressam Necib Efendi'nin Litoğrafya Destgâhı, Evahir-i Ramazan 1274/5-14 Mayıs 1858
Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane doktorlarında Rüştü Beyin Arap harflerinden Osmanlıca kaideler üzerine terkip eylediği Nuhbetü'l-etfal adlı eserin faidesi her noktadan, büyük çocuklara münhasır görünse de Elif’den Ba’ya dek her bir bölümü insanların milli olan malumat ve muamelatın temeli olan hurûfü’l-heca olduğundan umuman itibara layıktır.
SIBYAN MEKTEPLERİNDE OKUTULMAK ÜZERE HAZIRLANDIĞI…
Yazar kitabının başında hamd ve senadan sonra Sultan Abdülmecid Han zamanında ulum erbabının yazdıkları eserlerinden bahisle bu risalenin Sıbyan mekteplerinde tahsil edecek olan talebelerin istifadesi için hazırlandığı, Arap harflerinde olmayıp Osmanlı Türkçesinde olan (پ), (ژ), (چ) harfleri ile (ك) harfinin farklı kullanımlarının anlatıldığı, risaleyi tanzim ve tertip ederken ulumun anlamasını pekiştirmek için münasip tabir, terkib, güzel sözler, nasihat-âmiz hikayeler, manzum kelamlar dahi ilave edildiği, sesli harflerden “o, u, ü, i”’nin nasıl kullanıldığı, Fuat Paşa ve Cevdet Efendi’nin seçtikleri metinler ile örneklendiği, 1268 senesi evâhirinde de basıldığı ve ismini de Nuhbetü'l-etfal [نخبة الاطفال] koyduğunu ifade etmektedir. İsmail Paşa’nın taht-ı himayesinde ikinci baskınının da yapıldığı ayrıca belirtilmiştir.
Kitabın başlangıç kısmında Türk lisanında kullanılan hatları tarif etmekte. Lisan-ı Türki’de herkesin bildiği gibi altı türlü hat var ise de dördünün ekseriya kullanıldığı, bunlar da Nesih, talik, divani ve rik’a hatlarıdır.
Tarif-i hutût-ı müsta’mele der lisan-ı Türkî başlığında;
Muallim olan zat, talebelerine talim ve tarif esnasında risalede mevcut olan (elimizdeki kitaplarda bu hatları bulamadık) delikli kağıdın delikleri arasından her bir harfi ayrı ayrı gösterdikten sonra beşinci dersten sonra dört hattı tekraren okuyup mezkur delikli hatlarla tekraren bi’l-imtihan her veçhile öğrendiği halde altıncı derse geçirmesi ve mezkur altı çeşit hattan siyakat ve kûfi hatlarının kullanılması nadir olduğundan onların dahi şekli bu risalenin nihayetinde yazılmış olmakla bu hatları öğrenmek isteyenler için birkaç gün daha eğitim almaları gerektiği belertilmiştir.
TAKRİZLER: Meclis-i Maarif-i Umumiye Müsteşarı Hayrullah Efendi’nin, Vak’anüvis-i Devlet, Ahmed Cevdet, Ulemanın faziletlilerinden Reisü’l-Kurra Mekatib-i Umumiye Mümeyyizi Mehmed Münir Efendinin, Meşahir-i Kiram ve tarikat-i aliye-i Nakşibendiye postnişinlerinden el-Hac Feyzullah Efendinin, Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane mütercimlerinden İhya Beyin takrizleri yer almaktadır
Kitap şu bölümlerden oluşmaktadır
Bir ile dördüncü ders arası elifbânın Nesih, talik, divani ve rik’a hatları ile nasıl yazıldığı,
Beş ve altıncı derste dört hatla birlikte hattın başta, ortada ve sondaki yazılışları,
Yedinci derste rakamları,
Sekizinci derste üstün, esre ve ötre; lisan-ı Arabî’de fetha, kesra ve zamme, iki üstün, iki esre, iki ötre; lisan-ı Arabi’de tamamına tenvin, cezm, şedde ve meddin kullanılışlarını,
Dokuzuncu derste hemze üstün, hemze esre, hemze ötre’nin okunuşları,
Onuncu derste, Hemze iki üstün, hemze iki esre, hemze iki ötre kullanılışları ve okunuşları,
Bu durum 13. Derse kadar devam etmektedir
Okunuş ve yazılış usullerinden sonra bunları her altı hat ile alakalı güzel sözler, şiirler ve hikayeler bölümü ile örneklendirilmiştir;
Adâb-ı tekellüme ve tabirat-ı hasene
Mide ile azaların hikayesi
Kabak ile bir köylünün hikayesi
Deryaya giden balığın hikayesi
İnce kamış ile ulu ağacın hikayesi
Karınca ile Ağustos Böceği hikayesi
Kurd ile bir kelb hikayesi
Kedi ile Farelerin hikayesi
Tilki ile kurt hikayesi
Arslan ile Fare hikayesi
Ayrıca Arapzade Sadullah, Çelebizade Asım, İzzet Molla, Vasıf, Rüşdü, Sultan Murad, Atayi, Meşaleci Paşazade, Rahmi, Vâsık, Şeyh Galib, Salih Bey, Kerimi, İzzet Ali Paşa, Süleyman Fehim, Âlî, Kemal Paşa, Cevdet, Seyyid Vehbi, Sünbülzade Vehbi, Nedim ve Laedri diye tarif edilen anonim şiirler ve sözler yer almaktadır
Sonuç olarak bir elifba kitabının hem hüsn-i hat sanatı, hem güzel yazı örnekleri, hem grafik sanatlar hem de pedegojik olarak güzel bir örneğini tanıtmış oldum. İncelemeye değer bir kitap..
فا فهم
Öyleyse anla
ibaresi de eğitimde vurgunun Arapça güzel bir ifadeside kitabıızda yer almaktadır
İrfan DAĞDELEN
